نشست آینده پژوهی، وضعیت رشد علمی و فناوری ایران در منطقه و جهان
به گزارش پردیس هوش مصنوعی و نوآوری دیجیتال ایران، سعید روشنی، پژوهشگر حوزه هوش مصنوعی، ضمن بازدید از پردیس هوش مصنوعی، به بررسی وضعیت رشد علمی و فناوری ایران پرداخت و آن را در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان مورد تحلیل قرار داد.
وی با اشاره به جایگاه کشورهای مختلف در زمینه فناوری و اقتصاد گفت: اگر بخواهیم وضعیت کشورهای منطقه را از لحاظ اقتصادی و سیاسی بررسی کنیم، ترکیه از نظر اقتصادی تقریباً همتراز عربستان سعودی است و مالزی نیز به عنوان کیس مشابهی در نظر گرفته میشود. اما نکته قابل توجه، رشد چشمگیر اسرائیل است که شفاف و سریع در حال پیشرفت است.
وی افزود: در حوزه پتنت و ثبت اختراعات نیز وضعیت به همین منوال است. در حالی که برخی معتقدند باید به نیازهای داخلی کشور اولویت داد و مقالات و ثبت اختراعات را کمتر کرد، من براین باورم که نگارش مقالات علمی و ثبت پتنتها حیاتی و ضروری است.
وی ادامه داد: ما باید اصلاحاتی در روند ارتقای اساتید و دانشجویان داشته باشیم و توجه ویژهای به کیفیت مقالات علمی و پتنتها داشته باشیم تا مرجعیت علمی کشور حفظ شود.
نقش پتنت در اقتصاد دانشبنیان
وی همچنین به اهمیت پتنت و ثبت اختراعات به عنوان حلقه مفقوده در اقتصاد دانشبنیان اشاره کرد: ثبت پتنت هزینه زیادی دارد و شرکتهای فعال در این حوزه برای ثبت و تجاریسازی پتنتها میلیونها دلار هزینه میکنند. اما متأسفانه این حلقه در ایران به خوبی شکل نگرفته است.
روشنی درباره هزینه تحقیق و توسعه در کشورهای مختلف گفت: در سال ۲۰۲۲، بر اساس شاخصهای اقتصادی، آمریکا، اسرائیل و برخی کشورهای دیگر درصد قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی خود را به تحقیق و توسعه اختصاص دادهاند. برای مثال اسرائیل ۶ درصد از GDP خود را صرف این حوزه میکند، در حالی که این رقم در ایران تنها حدود ۰.۲ درصد است.
وی با ذکر یک مثال تاریخی گفت: همانطور که عباس میرزا به فتحعلی شاه میگفت، ما در ایران منابع مالی را به درستی جمعآوری و مدیریت نمیکنیم. ایران بیش از ۱۸۸ شرکت بزرگ دارد که تنها پنج درصد تولید ناخالص داخلی را تامین میکنند. این موضوع نشاندهنده ضعف ساختاری در حوزه تحقیق و توسعه و فناوری است.
روشنی با تاکید بر نیاز به تقویت زیرساختهای تحقیق و توسعه و افزایش سرمایهگذاری در این حوزه، گفت: اگر بخواهیم به رشد علمی و فناوری دست یابیم، باید از تجربیات موفق جهانی بیاموزیم و سیاستگذاریها را بر اساس دادهها و شاخصهای معتبر تنظیم کنیم.
موقعیت ایران در حوزه تکنولوژی کامپیوتر و پتنتها
وی با اشاره به حوزه تکنولوژی کامپیوتر گفت: چین قهرمان جهان در این حوزه است و تعداد پتنتهای ثبت شده در زمینههای مرتبط با کامپیوتر در این کشور بسیار بالا است. ایران در این زمینه تنها ۱۱۴ پتنت دارد در حالی که اسرائیل ۲۲ هزار پتنت ثبت کرده است.
روشنی با اشاره به حوزه فناوریهای استراتژیک گفت: آمریکا همچنان پیشتاز است، ایران با ۶۵ پتنت در رتبه ۶۶ جهان قرار دارد. این فاصله نشاندهنده اختلاف عمیق در سرمایهگذاری و توسعه فناوری است.
روشنی به تغییر رویکرد اسرائیل در سیاستگذاری فناوری اشاره کرد و بیان کرد: به نظر میرسد اسرائیل در حال بازنگری در استراتژی خود است و متوجه شده که لازم نیست در همه حوزهها قهرمان باشد، بلکه باید در زنجیره ارزشها و اولویتهای مشخص متمرکز شود.
وی تاکید کرد: در ایران، هنوز بسیاری از مسئولان و مدیران از اهمیت دادهها، پتنت و فناوریهای نوین آگاه نیستند و این خلأ باعث شده است که نتوانیم به درستی از ظرفیتهای علمی و فناوری بهرهبرداری کنیم.
روشنی با اشاره به مشکلات زیرساختی، بهویژه در حوزه برق، تصريح کرد: برق یکی از چالشهای بزرگ است که با پیگیریهای زیاد و دستور مقامات، در حال بهبود است اما هنوز نیازمند توجه بیشتر است.
روشنی با اشاره به پیشرفت ترکیه در حوزه فناوری گفت: ترکیه به شدت در حال رشد است و این رشد را میتوان در ورود آنها به زنجیره ارزش جهانی مشاهده کرد؛ مثلاً بزرگترین خودروساز دنیا اسپانیاست، اما خود اسپانیا تولید خودرو ندارد، نشاندهنده اهمیت حضور در زنجیرههای ارزش است.
وی افزود: ایران در تمام حوزههای فناوری از جمله کوانتوم، کامپیوتر و دوختسازی حضور دارد، اما سیاستگذاری صنعتی ما به شکل جامع و هدفمند انجام نمیشود.
وضعیت هوش مصنوعی ایران و همکاریهای بینالمللی
روشنی به حوزه هوش مصنوعی اشاره کرد و خاطرنشان کرد: هوش مصنوعی یک حوزه پیچیده و استراتژیک است که نیازمند توجه ویژه است. اگر به دادههای مرتبط نگاه کنیم، ایران در این حوزه نسبت به کشورهای منطقه و جهان عقبتر است.
وی درباره روند جهانی در هوش مصنوعی بیان کرد: شروع تمرکز روی این فناوری از حدود سال ۲۰۰۶ بوده و از آن زمان تاکنون سرمایهگذاریها افزایش یافته است. کشورهایی مانند چین نقش بسیار مهمی ایفا میکنند و اگر ایران بتواند با چین همکاری کند، میتواند گامهای بزرگی بردارد.
روشنی در مقایسه ایران با اسرائیل، عربستان و ترکیه در حوزه هوش مصنوعی گفت: اسرائیل و ترکیه سرمایهگذاریهای قابل توجهی دارند و ایران هنوز به سطح مطلوب نرسیده است.
وی درباره چالشهای ایران توضیح داد: ما در حوزه فناوری یک شکاف بزرگ داریم که دلایل آن شامل تحریمها، سیاستگذاریهای غلط، کاهش بودجه، مهاجرت نخبگان و ضعف ارتباط صنعت و دانشگاه است.
روشنی افزود: با وجود این مشکلات، ایران قوانین مترقی و مناسبی مانند قانون جهش دانشبنیان دارد و دفاتر ارتباط صنعت و دانشگاه نیز فعال هستند، اما بهرهبرداری بهینه از این ظرفیتها به دلایل مختلف محقق نمیشود.
وی تأکید کرد: مشکل اصلی ما فقدان هماهنگی و سیاستگذاری هدفمند است و اگر این مسائل اصلاح شود، میتوان به آینده فناوری کشور امیدوار بود.
چالشهای نخبگی و نوآوری در ایران
روشنی با انتقاد از وضعیت فعلی نخبگان و زیرساختهای علمی کشور گفت: با وجود وجود دانشگاهها و دانشجویان با استعداد، هنوز مشکلاتی در زمینه نخبگی و نوآوری وجود دارد.
وی به این نکته تأکید کرد که نخبگان واقعی مانند مریم میرزاخانی باید در کشور حضور داشته باشند، اما شرایط به گونهای است که آنها مجبور به مهاجرت میشوند.
این پژوهشگر به مفهوم نهاد و نقش آن در توسعه اقتصادی اشاره کرد و گفت: نهادها به عنوان قواعد بازی در جامعه عمل میکنند , نهادها میتوانند به عنوان عوامل تعیینکننده در موفقیت یا شکست ملتها عمل کنند.
روشنی همچنین به چالشهای ساختاری در سیستم آموزشی و علمی کشور اشاره کرد و گفت: مسئله تنها به منابع مالی یا مهاجرت نخبگان محدود نمیشود، بلکه به عدم توسعه نهادهای مؤثر در کشور برمیگردد.
ضرورت تغییر رویکرد
روشنی بر لزوم تغییر در رویکردها و ساختارهای موجود تأکید کرد گفت: باید از تجربیات کشورهای موفقی مانند کره جنوبی، ژاپن و آلمان بهرهبرداری کرد و نهادهای مؤثر و کارآمد میتوانند به تولید عقلانیت و جلوگیری از موازیکاری کمک کنند.
روشنی به یادآوری دوران مدیریت خود در سازمان فناوری اطلاعات پرداخت وبیان کرد: در آن زمان پروژهای به نام ایران نوآفرین راهاندازی شد که هدف آن اتصال استارتاپها به درگاههای دولتی بود که درگیریهای داخلی بین مسئولان مانع از پیشرفت این پروژه شد.
مفهوم نهاد و انتقال آن به نسلهای آینده
این پژوهشگر با اشاره به اهمیت مفهوم نهاد و انتقال آن به نسلهای آینده تأکید کرد: نهادها باید به گونهای طراحی شوند که بتوانند به توسعه و پیشرفت کشور کمک کنند و نهادهای نرم، مانند آموزش و پرورش، نقش مهمی در شکلگیری جامعه دارند..
مشکلات در سیستم دانشگاهی
وی به مشکلات موجود در سیستم دانشگاهی و فسادهای مرتبط با آن نیز اشاره کرد و گفت: برخی از افراد در دانشگاهها به جای تمرکز بر تحقیق و نوآوری، به دنبال نوشتن مقالات بیکیفیت هستند و این موضوع به کاهش کیفیت علمی منجر شده است. باید گفتمانی جدید شکل بگیرد که بر حل مسائل کشور تمرکز کند و از نوآوری و تحقیق واقعی حمایت کند.
وی افزود: با لزوم تغییر در رویکردها و ساختارهای موجود برای رسیدن به توسعه پایدار، باید نهادهای مؤثر و کارآمدی در کشور شکل بگیرند که بتوانند به تولید عقلانیت و جلوگیری از فساد کمک کنند.
انتقاد از نظام ارزیابی مقالات
روشنی به انتقاد از نظام ارزیابی مقالات علمی در دانشگاهها پرداخت و تصريح کرد: در آییننامههای موجود، وزن مقالات به گونهای تعیین شده که به جای تمرکز بر کیفیت، به کمیت توجه میشود. اگر یک فرد بتواند یک میلیارد تومان جذب کند، این به اندازه سه مقاله علمی ارزش دارد. این وضعیت باعث میشود که خروجیهای علمی واقعی کاهش یابد و فساد و رانت در سیستم دانشگاهی افزایش یابد.
این پژوهشگر به وضعیت نامناسب دانشگاهها در ایران اشاره کرد و گفت: برخی از دانشگاهها مانند دانشگاه خوارزمی و بوعلی همدان در وضعیت بسیار بدی قرار دارند. این وضعیت باعث میشود که فارغالتحصیلان دکترا بدون تولید علم و مقاله از دانشگاهها خارج شوند و این موضوع به بازتولید فساد و رانت منجر میشود.
چالشهای شتابدهندهها
روشنی همچنین به چالشهای موجود در شتابدهندهها و پارکهای علم و فناوری اشاره کرد و توضیح داد: این نهادها باید ارتباط مؤثری با دانشگاهها و صنعت داشته باشند که این موضوع نشاندهنده عدم کارایی نهادهای دولتی در ایجاد شتابدهندههای واقعی است.
روشنی با تاکید بر لزوم وجود "قوه عاقله" در کشور خاطرنشان کرد: ایران از نظر منابع و پتانسیلها غنی است، اما آنچه که کمبود دارد، عقلانیت است. عقلانیت به معنای درک تکنولوژی به عنوان یک اکوسیستم و ارتباط آن با نظامهای اقتصادی، اجتماعی و فناورانه دیگر است. این درک میتواند به بهبود وضعیت نهادهای علمی و نوآوری در کشور کمک کند.
شبکه ملی دانش و فناوری، پل ارتباطی بین علم و صنعت
روشنی با اشاره به پروژهای که به مدت چهار سال تحت عنوان "شبکه ملی دانش و فناوری" در حال توسعه است توضیح داد: این پروژه به دنبال پر کردن خلاهای موجود در درک پتنتها و مقالات علمی است و هدف آن ایجاد ارتباط میان تمامی موجودیتهای مرتبط با دانش و فناوری است.
وی افزود: این شبکه به گونهای طراحی شده است که تمامی مقالات، پتنتها، صنایع، محصولات و افراد، بتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این ارتباط میتواند ارزش افزودهای ایجاد کند که به بهبود مدیریت دانش و فناوری کمک میکند و دادهها رکن اصلی این شبکه هستند و مدلهای هوش مصنوعی میتوانند شرایط لازم برای شکلگیری این ارتباطات را فراهم کنند.
جمعآوری دادهها و تحلیل پتنتها
روشنی به جمعآوری دادهها اشاره کرد و گفت: تا کنون حدود ۱۳ ترابایت داده جمعآوری شده است. این دادهها شامل مقالات، پایاننامهها، اطلاعات شرکتها و دانشگاهها و دیگر اطلاعات مرتبط با دانش و فناوری است. وی همچنین با اشاره به دستهبندی عمیق پتنتها تأکید کرد: این دستهبندی میتواند به شناسایی روندهای فناوری کمک کند.
رصد علم و فناوری
روشنی تصرح کرد: رصد علم به اندازه رصد فناوری اهمیت دارد و اگر بتوان گراف جامعتری برای علم ایجاد کرد، میتوان روندهای فناوری را از روی علم زودتر تشخیص داد و هیچ پتنتی وجود ندارد مگر اینکه یک یا چند سال قبل از آن، علمی در این زمینه وجود داشته باشد.
رسانه و آموزش در شبکه ملی
این پژوهشگر با اشاره به اهمیت رسانه و آموزش در شبکه ملی دانش و فناوری بیان کرد: این دو عنصر میتوانند به ایجاد ارتباط میان اطلاعات کمک کنند و با ایجاد یک پلتفرم پردازش جمعی از ظرفیت پردازشی کل کشور، از جمله کامپیوترها و موبایلها، برای پردازش دادهها استفاده کند.
روشنی توضیح داد: این پلتفرم میتواند از دو نوع مشارکت استفاده کند: مشارکت فعال و مشارکت غیرفعال. در مشارکت غیرفعال، کاربران میتوانند با فشردن یک دکمه، قدرت پردازش دستگاههای خود را در اختیار شبکه قرار دهند. در مشارکت فعال، افراد به انجام کارهای خاصی دعوت میشوند که میتواند شامل جمعآوری دادهها یا انجام تحلیلهای هوش مصنوعی باشد.
تحلیل اکوسیستم فناوری و تأثیرات مالی بر آینده تکنولوژی
روشنی با تاکید بر بررسی پیچیدگیهای اکوسیستمهای مختلف فناوری و تأثیرات مالی بر آینده تکنولوژی بیان کرد: در این اکوسیستمها، رفتار دانشگاهها، مؤسسات فنی و آزمایشگاههای تحقیق و توسعه به عنوان پروکسیهایی برای سنجش پیشرفتهای علمی و فناوری عمل میکند.
نقش پول در تعیین مسیر فناوری
وی ادامه داد: مقالهای که در سال ۲۰۱۷ در نشریه نیچر منتشر شد، به این نکته اشاره دارد که "پول تنها عاملی است که مسیر آینده تکنولوژی را تعیین میکند." و اقتصاد به عنوان اصلیترین عامل تعیینکننده تغییرات و تحولات فناوری شناخته میشود.
روشنی عنوان کرد: اگر دولتها در یک حوزه تکنولوژی سرمایهگذاری کنند، هزینه فرصت برای ورود به آن حوزه به شدت کاهش مییابد و پنجرههای فرصت جدیدی برای سرمایهگذاران و استارتاپها ایجاد میشود.
پتنتها و تحلیل اکوسیستم
وی با اشاره به اهمیت پتنتها در تحلیل اکوسیستم فناوری بیان کرد: پتنتها میتوانند به دلایل مختلفی گم شوند یا به تکنولوژیهای جدید تبدیل شوند. این موضوع میتواند منجر به نوعی سردرگمی در تحلیل وضعیت فناوری شود.
روشنی با تحلیل اکوسیستم فناوری و جریانهای مالی تأکید کرد: سرمایهگذاریهای هوشمند در استارتاپها و شتابدهندهها میتواند به شکلگیری آیندهای روشنیتر برای تکنولوژی منجر شود و رفتار نهادهای مالی و سرمایهگذاری میتواند نشانههای مهمی از آینده فناوری ارائه دهد و در دنیای امروز، توانایی پیشبینی و تحلیل فناوریهای آینده به یک ضرورت تبدیل شده است.
پوزیشنینگ و مزیت رقابتی
روشنی توضیح داد: در هر رقابتی، پوزیشنینگ و تغییر رفتار میتواند به عنوان یک استراتژی کلیدی عمل کند و مزیت رقابتی پایدار به شدت وابسته به تکنولوژی است و استراتژیستها باید به دنبال شناسایی و تحلیل فناوریهای نوظهور باشند.
وی به ایگور آلفه اشاره کرد که در سال ۱۹۷۹ بر اهمیت پیشبینی فناوری تأکید کرده و از مفهوم "فور سایت" (foresight) استفاده کرده است. روشنی بیان کرد که اگر نتوانیم فناوریهای نوظهور را به درستی شناسایی کنیم، در رقابتها شکست خواهیم خورد.
سوالات کلیدی در تحلیل فناوری
این پژوهشگرچهار سوال کلیدی را مطرح کرد که محورهای اصلی تحلیل را تشکیل میدهند:
1. کدام فناوریها در حال ظهور هستند؟
2. این فناوریها چه زمانی به بلوغ میرسند؟
3. چه کسانی بر روی این فناوریها سرمایهگذاری میکنند؟
4. مسیرهای توسعه و تکامل این فناوریها چیست؟
شناسایی فناوریهای نوظهور و رقبای آینده
روشنی با اشاره به اهمیت شناسایی فناوریهای نوظهور با استفاده از پتنتها و تحلیلهای بازار تأکید کرد: شناسایی بازیگران کلیدی و رقبای آینده میتواند به سازمانها کمک کند تا استراتژیهای بهتری را تدوین کنند.
چالشهای موجود در پژوهشهای فناوری
وی همچنین درمورد چالشهای موجود در پژوهشهای فناوری در کشورعنوان کرد: پژوهشها باید بر اساس اولویتهای واقعی و نیازهای آینده شکل بگیرند. شناسایی اولویتهای پژوهشی و تکنولوژیکی میتواند به بهبود وضعیت اکوسیستم نوآوری کمک کند.
وی افزود: با استفاده از مدلهای بزرگ مقیاس و تحلیلهای دقیق، میتوان به درک بهتری از آینده فناوری دست یافت.
تحلیل کاربردهای کوانتوم و پیشبینی فناوریهای نوظهور
روشنی به بررسی کاربردهای فناوریهای نوظهور، به ویژه کوانتوم کامپیوترها و تأثیر آنها بر صنایع مختلف، از جمله صنایع دریایی و نفتی و اهمیت شناسایی و تحلیل این فناوریها در راستای پیشبینی آینده تکنولوژی پرداخت.
مفهوم گذرگاههای تکنولوژی
روشنی بیان کرد: اگر یک شرکت بخواهد به توسعه فناوری بپردازد، باید با این مسیرهای تکنولوژیک آشنا باشد. فناوریهای مختلف، از جمله کامپیوترها و پلتفرمهای داده، که این فناوریها میتوانند به عنوان نقشه راه برای توسعههای آینده عمل کنند.
روشنی به تأثیر یادگیری ماشین در تحلیل فناوریها اشاره کرد و توضیح داد: با استفاده از این تکنیکها، میتوان به سادگی روندها و دینامیکهای تکنولوژیک را شناسایی کرد از جمله مدلهای پردازش زبان طبیعی (NLP)، که این تکنیکها میتوانند به درک بهتر رفتار فناوریها کمک کنند.
چالشهای پیشبینی فناوری
روشنی بیان کرد: در دنیای امروز، نیاز به تحلیل دقیق و شناسایی روندهای جدید از اهمیت بالایی برخوردار است و باید به جای استفاده از اصطلاح آیندهنگاری، به پیشبینی واقعی و علمی فناوریها توجه کرد.
وی افزود: با استفاده از تکنیکهای پیشرفته و تحلیلهای دقیق، میتوان به درک بهتری از آینده فناوری دست یافت و برای حل چالشهای موجود در این زمینه به همکاری بین رشتهای برای پیشبرد پژوهشها نیاز است و باید تصمیمگیریهای استراتژیک در این زمینه گرفه شود.
مفهوم فورسایت و پیشبینی
روشنی عنوان کرد: پیشبینی فناوری به معنای "فورسایت" (foresight) است و در این زمینه، تکنولوژی به تنهایی مسئله نیست. باید درک کنیم که تکنولوژی در چه زمینهای و تحت چه شرایطی تغییر میکند. به عنوان مثال تکنولوژی بر جنگها، مانند جنگ ایران و اسرائیل تاثیرداشته است.
چالشهای اپیستمولوژیک
روشنی چالشهای اپیستمولوژیک در پیشبینی فناوری بیان کرد: در دنیای واقعی، قطعیت مطلق وجود ندارد. در فیزیک کلاسیک، قوانین مشخصی وجود دارد، اما در حوزه مهندسی و پیشبینی، با فضای عدم قطعیت و ریسک مواجه هستیم. که در پیشبینیهای فناوری، باید به احتمال وقوع رویدادها توجه کنیم و این احتمالها میتوانند به شدت متغیر باشند.
دادههای علوم داده و پیشبینی
روشنی درمورد قدرت دادههای علوم داده در پیشبینی روندهای فناوری گفت: امروزه میتوان با استفاده از دادههای واقعی، پیشبینیهای دقیقی انجام داد. که در آینده، نیازی به ذکر متدولوژیهای پیچیده نخواهد بود و تنها کافی است که روندها و سناریوها تولید شوند.
وی افزود: در یک مرکز تحقیقاتی یا شرکتی، صرفاً دانستن روندها کافی نیست. بلکه باید به درک عمیقتری از تکنولوژی و جریانهای آینده دست پیدا کرد. با استفاده از ابزارهای مختلف و شاخصهای متنوع، میتوان به شناسایی فناوریهای نوظهور و روندهای آینده پرداخت.
روشنی درمورد بررسی پتنتها به عنوان ابزاری برای شناسایی فناوریهای نوظهور اظهار کرد: با تحلیل پتنتها میتوان به نرخ رادیکالیسم و نوآوری در فناوریها پی برد. به عنوان مثال، پتنتی که در سال ۲۰۲۲ منتشر شده که این نوع تحلیلها میتوانند به درک بهتر روندهای فناوری کمک کنند.
مجید یامی، پژوهشگر حوزه آیندهپژوهی، به اهمیت سامانههای مدیریت نوآوری و نیاز به تحلیل اسناد راهبردی اشاره کرد و به تشریح پروژههای مختلفی که در دست اجرا دارند، پرداخت.